W jakich sytuacjach może dojść do pozbawienia władzy rodzicielskiej?

Z chwilą urodzenia się dziecka oboje jego rodziców nabywa z mocy prawa władzę rodzicielską nad nim. Na władzę rodzicielską składają się zarówno prawa i obowiązki, takie jak sprawowanie pieczy nad dzieckiem i jego majątkiem, jeśli taki posiada, wychowanie go z poszanowaniem jego godności i praw, utrzymanie go, dbanie o jego rozwój fizyczny i duchowy, a także przygotowanie go do dorosłego życia. Zaznaczyć należy, iż władza ta jednak nie jest niewzruszalna i w przypadkach uzasadnionych Sąd może ograniczyć władzę rodzicielską danego rodzica, lub całkowicie jej go pozbawić. W niniejszym artykule wyjaśnimy, jakie są przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej i jego skutki.

Kiedy rodzic może być pozbawiony praw rodzicielskich?

Kwestia pozbawienia władzy rodzicielskiej została uregulowana w art. 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który przewiduje trzy podstawy pozbawienia władzy rodzicielskiej:

• niemożność wykonywania władzy rodzicielskiej z powodu trwałej przeszkody,
• nadużywanie przez rodziców tej władzy,
• zaniedbywanie przez nich swych obowiązków względem dziecka w sposób rażący.

Co należy przez to rozumieć?

Przez trwałą przeszkodę należy rozumieć taką przeszkodę, której ustania nie można się spodziewać przed uzyskaniem przez dziecko pełnoletności i która uniemożliwia wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jeśli więc pomimo trwania tej przeszkody rodzic jest w stanie chociaż częściowo sprawować władzę nad dzieckiem, nie będzie ona podstawą do pozbawienia go tej władzy.

Trwałą przeszkodą, o której mowa powyżej może być przykładowo nieuleczalna choroba uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej czy wykonywanie kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym, gdy nawet w sytuacji uzyskania przez rodzica warunkowego przedterminowego zwolnienia, odbywanie kary pozbawienia wolności nie zakończy się przed uzyskaniem przez dziecko pełnoletności. Wyjazd rodzica za granicę co do zasady nie będzie trwałą przeszkodą uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej. Jednakże jeżeli w wyniku takiego wyjazdu rodzic rażąco zaniedbuje swoje obowiązki względem dziecka, to właśnie zaniedbywanie tych obowiązków będzie podstawą faktyczną uzasadniającą pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Odnosząc się do drugiej z przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej należy przypomnieć, że treścią władzy rodzicielskiej są miedzy innymi określone prawa rodziców. Z tych praw powinni oni korzystać tak jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (patrz art. 95 § 3 k.r.o.). Nadużycie władzy rodzicielskiej należy rozumieć jako wykorzystywanie przez rodziców ze szkodą dla dziecka swoich uprawnień do innych celów niż te, które obejmuje władza rodzicielska (tak J. Ignatowicz, w: System PrRodz, s. 868). Takie postępowanie rodziców dotyczyć może zarówno pieczy nad osobą dziecka jak i sfery jego praw majątkowych. Nadużyciem władzy rodzicielskiej będzie wiec między innymi stosowanie kar cielesnych, zmuszanie dziecka do pracy, która jest dla niego za ciężka, bądź nieodpowiednia, przygotowywanie go do zawodu, który nie jest odpowiedni dla jego uzdolnień, a także wpajanie mu niemoralnych zasad, bądź też takich które są aspołeczne, przykładowo będzie to nakłanianie dziecka do kradzieży.

Treścią władzy rodzicielskiej są przede wszystkim określone obowiązki rodziców. Te obowiązki dotyczą pieczy nad osobą dziecka, zarządu jego majątkiem oraz wychowania dziecka. Do zespołu obowiązków zalicza się również obowiązek kierowania dzieckiem oraz obowiązek reprezentowania go. Jeżeli rodzice w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki względem dziecka, stanowi to podstawę faktyczną pozbawienia władzy rodzicielskiej.

Zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich względem dziecka w sposób rażący oznacza, że tylko poważne zaniedbania ze strony rodziców kwalifikują się jako podstawa pozbawienia ich władzy rodzicielskiej. Zaniedbania nie osiągające takiego stopnia nasilenia uzasadniają zastosowanie innych środków przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. O tym, czy zaniedbania są poważne, mogą świadczyć rozmiary tych zaniedbań czy też stopień ich uporczywości i są to okoliczności każdorazowo badane przez Sąd w toku postępowania w przedmiocie pozbawienia władzy rodzicielskiej. Często zaniedbywanie obowiązków rodzicielskich objawia się niedostarczaniem dziecku środków utrzymania i wychowania i nierzadko jest ono wynikiem występowania u jednego lub obojga rodziców uzależnienia od alkoholu czy środków odurzających.

Jakie są skutki pozbawienia praw rodzicielskich?

Oczywistym jest, że pozbawienie władzy rodzicielskiej obojga rodziców będzie rodziło inne skutki niż sytuacja, w której władzy rodzicielskiej zostanie pozbawiony jeden rodzic. W pierwszym ze scenariuszy dziecko zostanie odebrane rodzicom i umieszczone w pieczy zastępczej, to jest m. in. w rodzinie zastępczej spokrewnionej, bądź niespokrewnionej, czy w rodzinnym domu dziecka. W tej sytuacji obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad dzieckiem, jego wychowania i reprezentowania w tych sprawach, a w szczególności w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych na zaspokojenie jego potrzeb, należą do kierującego jednostką do której dziecko zostało skierowane, bądź do rodziny zastępczej lub prowadzącego rodzinny dom dziecka. Pozostałe obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców dziecka. Chodzi tutaj o obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania, a także o prawo do kontaktów z dzieckiem, jeśli rodzicom nie zakazano ich utrzymywania.

Sytuacja, w której władzy rodzicielskiej zostanie pozbawiony jeden rodzić będzie różniła się tym, iż władzę rodzicielską nad dzieckiem będzie sprawowało drugie z rodziców. Tak samo jak w pierwszym przypadku rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej będzie zobowiązany do dostarczania środków utrzymania i wychowania, głównie pod postacią alimentów, jeśli zostały one zasądzone na rzecz dziecka, a także będzie mógł kontaktować się z dzieckiem jeśli mu tego nie zakazano.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma wpływu na dziedziczenie i tak dziecko będzie miało prawo otrzymać spadek po swoich rodzicach jak i rodzice będą mogli dziedziczyć po swoim dziecku, chyba, że Sąd w odrębnym postępowaniu uzna ich za niegodnych dziedziczenia.

Warto wskazać, iż ze względu na tak daleko idące skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej - Sąd może uciec się do tego środka dopiero wtedy, gdy bądź stosowane dotychczas środki łagodniejsze nie odniosły skutku bądź gdy ze względu na okoliczności danego przypadku jest oczywiste, że stosowanie tych łagodniejszych środków byłoby bezcelowe.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie jest trwałe i w przypadku ustania przyczyn, dla których było ono orzeczone można ubiegać się o jej przywrócenie.

Ze względu na powagę przedmiotu postępowania w sprawie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jak i daleko idące skutki wydanego w tej sprawie orzeczenia, mające wpływ zarówno na życie dziecka jak i rodzica warto skorzystać z pomocy adwokata, który wspomoże poradą, bądź podejmie się reprezentacji przed Sądem. Przykładem jest Kancelaria Adwokacka adw. Aleksandry Skalskiej. Zwrócenie się do profesjonalisty pozwoli na uniknięcie błędów wynikających z nieznajomości prawa, a które mogą mieć istotny wpływ na przebieg i skutek postępowania.